Trong những năm gần đây, đặc biệt là từ năm 2022 trở đi sau giai đoạn đại dịch COVID-19, cán cân thanh toán quốc tế (CCTTQT) của Việt Nam đã có nhiều biến động đáng chú ý. Việc phục hồi kinh tế trong nước song song với diễn biến bất ổn của kinh tế toàn cầu đã tạo ra cả cơ hội và thách thức cho việc duy trì cân bằng tài chính quốc tế. Bài này sẽ phân tích thực trạng, nguyên nhân, tác động và đề xuất một số giải pháp.

1. Các dấu hiệu chính về thực trạng

• Cán cân vãng lai và cán cân thương mại đạt thặng dư: Theo báo cáo của Ngân hàng Nhà nước và phân tích truyền thông, trong các năm sau COVID, Việt Nam tiếp tục ghi nhận thặng dư trong cán cân vãng lai, chủ yếu nhờ thặng dư trong cán cân thương mại hàng hóa. Ví dụ, trong Quý 1 năm 2024, thặng dư thương mại hàng hóa đạt tới 11,7% GDP so với 8,7% GDP cùng kỳ năm trước.
• Thâm hụt trong các mục dịch vụ và thu nhập yếu tố: Mặc dù thương mại hàng hóa mang lại kết quả tốt, các mục dịch vụ (như vận tải, du lịch, dịch vụ tài chính…) liên tục bị thâm hụt lớn. Ví dụ năm 2021, cán cân dịch vụ thâm hụt khoảng 15,395 triệu USD, gần bằng mức thặng dư của hàng hóa. Ngoài ra, thu nhập từ các yếu tố đầu tư ra ngoài, cổ tức, lãi suất… cũng dẫn đến thâm hụt trong mục thu nhập.
• Vai trò của kiều hối và chuyển giao vãng lai: Chuyển giao một chiều (chuyển tiền từ người lao động ở nước ngoài về, viện trợ, trợ cấp) tiếp tục là khoản mục dương và giúp bù đắp một phần thâm hụt của các khoản dịch vụ và thu nhập.
• Tài khoản vốn & tài chính phần nào phục hồi, nhưng có dòng vốn ra ngoài phi chính thức: Việt Nam tiếp tục thu hút vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) với mức ổn định, là nguồn vốn khá quan trọng. Tuy nhiên, có dấu hiệu dòng vốn đầu tư gián tiếp và các khoản đầu tư khác bị rút ra ngoài nhiều hơn, cộng với dòng vốn ra nước ngoài “phi chính thức” tăng lên, gây áp lực lên cán cân tổng thể.
• Cán cân tổng thể đôi khi bị thâm hụt dù vãng lai và tài chính có thặng dư
  Mặc dù tài khoản vãng lai và tài chính đạt thặng dư trong nhiều năm, nhưng do các khoản ra ngoài phi chính thức (vàng, các giao dịch chưa được ghi nhận đầy đủ, rút lợi nhuận, chuyển vốn không chính thức …), cán cân tổng thể vẫn có lúc ghi nhận thâm hụt. Ví dụ quý đầu năm 2024, cán cân tổng thể bị thâm hụt do “lỗi và sai sót” với dòng vốn ra nước ngoài phi chính thức tăng mạnh.
• Áp lực lên dự trữ ngoại hối và tỷ giá: Dự trữ ngoại hối của Việt Nam mặc dù còn ở mức tương đối lớn, nhưng có xu hướng giảm trong một số thời kỳ do sử dụng ngoại hối để ổn định tỷ giá và can thiệp thị trường ngoại hối. Đồng tiền nội địa (VND) chịu áp lực giảm giá so với USD khi đồng USD mạnh lên. Lãi suất trong nước và ngoài nước chênh lệch cũng là nguyên nhân khiến dòng vốn tìm kiếm lợi suất cao hơn chảy ra nước ngoài.

2. Nguyên nhân dẫn đến thực trạng

• Tác động của COVID-19: Đại dịch làm gián đoạn chuỗi cung ứng toàn cầu, gây khó khăn cho xuất nhập khẩu, đặc biệt các mặt hàng nông sản, linh kiện, thiết bị. Du lịch quốc tế gần như bị tê liệt trong các năm dịch, làm dịch vụ bị thâm hụt nặng.
• Biến động kinh tế toàn cầu: Lạm phát toàn cầu, tăng giá nguyên liệu đầu vào, giá vận tải, năng lượng leo thang làm tăng chi phí nhập khẩu, ảnh hưởng tới cán cân dịch vụ và thu nhập. Ngoài ra, chính sách tiền tệ của các nước lớn, đặc biệt Mỹ, làm đồng USD mạnh lên, gây áp lực lên đồng nội tệ và thúc đẩy dòng vốn ra.
• Thu nhập từ đầu tư nước ngoài & chi trả thu nhập yếu tố lớn: Việt Nam là điểm đầu tư trong khu vực, có nhiều vốn FDI nhưng phần lợi nhuận, cổ tức, thu hồi vốn khi có lãi phải chuyển ra nước ngoài, dẫn đến thâm hụt thu nhập yếu tố.
• Dòng vốn ra ngoài phi chính thức: Những khoản đầu tư không chính thức, lợi nhuận doanh nghiệp nước ngoài rút ra, đầu tư gián tiếp rút vốn, đầu tư vào vàng, tài sản ngoài quốc gia được coi là ngoài hệ thống thống kê chính thức, gây “lỗi và sai sót” trong cán cân tổng thể.
• Tỷ giá và lãi suất: Mất cân bằng lãi suất giữa trong nước và bên ngoài, USD mạnh lên, làm người dân, nhà đầu tư tìm đến USD hoặc tài sản khác làm kênh trú ẩn, gây áp lực lên tỷ giá VND, ảnh hưởng dòng ngoại tệ. Nhà nước phải can thiệp ngoại hối để ổn định.
• Sự phục hồi không đồng đều của các ngành và dịch vụ
  Xuất khẩu hàng hóa hồi phục mạnh hơn, trong khi dịch vụ như du lịch, vận tải quốc tế, dịch vụ tài chính vẫn chịu thiệt hại lớn, hồi phục chậm. Điều này khiến các khoản thâm hụt dịch vụ vẫn lớn.

Lê Phúc Minh Chuyên